Oliver Cromwell (urodzony w Huntingdon 25 kwietnia 1599 roku, zmarł w pałacu Whitehall w Londynie 3 września 1658 roku) herb
Syn Roberta Williamsa I Cromwell of Huntingdon i Elizabeth Cromwell (Steward or Stewart) of Ely, Huntingdonshire, córki Sir Williama "Will" Stewart.
Kapitan generalny i komendant główny Republiki Angielskiej od 20 kwietnia 1653 roku do 4 lipiec 1653 roku i od 12 grudnia roku do 16 grudnia 1653 roku, lord protektor Anglii, Szkocji i Irlandii od 16 grudnia 1653 roku do 3 września 1658 roku.
W Grande Londres, w katedrze St. Giles, Cripplegate 22 sierpnia 1620 roku poślubił Elizabeth Bromley Cromwell (Bourchier) (urodzona w Felstead, Essex w 1598 roku, zmarła w Norborough, Petersbourough, Northamptonshire, Anglia 19 listopada 1665 roku), córkę kupca Sir Jamesa Bouchiera i Frances Bourchier (Crane).
Oliver Cromwell został umieszczony na dziewiętnastym miejscu spośród 100 najwybitniejszych dowódców, a na dziesiątym miejscu spośród najwybitniejszych Brytyjczyków wszech czasów.
Pochodził z rodziny szlacheckiej, która wybiła się i wzbogaciła w XVI wieku dzięki Thomasowi Cromwellowi, urzędnikowi na dworze kardynała Wolseya, a potem pierwszego ministra Henryka VIII. Można mówić o ogromnym awansie społecznym tejże rodziny, gdyż ojciec Thomasa, Walter, parał się jeszcze rzemiosłem. Ogromne bogactwo i majątek Thomas zbił na akcie supremacji Henryka VIII wydanym w roku 1534 i idącą za tym sekularyzacją, czyli konfiskatą mienia kościelnego. Niezwykle ważnym szczegółem w historii jego i Anglii jest adopcja swojego siostrzeńca, syna swojej siostry Katarzyny i kupca Morgana Williamsa, Ryszarda Williamsa, który w ten sposób przyjął nazwisko Cromwell. Został on pasowany na rycerza przez ostatniego męskiego króla z dynastii Tudorów i obdarzony maleńkim hrabstwem Huntingdon. Sam Thomas zrobił to niemal w ostatniej chwili, gdyż niedługo potem został oskarżony o zdradę stanu i ścięty z rozkazu Henryka VIII.
Oliver Cromwell wykształcenie odebrał w huntingdońskim kolegium. 23 kwietnia 1616 roku wyjechał na uniwersytet w Cambridge, jednak musiał go opuścić po roku, gdyż właśnie wtedy zmarł jego ojciec, a Oliver zmuszony był do zaopiekowania się rodzinnym majątkiem i młodszym rodzeństwem. Warto odnotować przy tym, że do nauki nie przykładał się zbytnio, nie znał żadnego języka obcego, nawet z łaciną miał problemy. Wyróżniał się za to w jeździe konnej, walce na kije i piłce nożnej. Na jego poglądy i osobowość istotny wpływ wywarł Tomasz Beard - nauczyciel z kolegium huntingdońskiego, uczony autor pism i prac teologicznych, zagorzały purytanin.
Za czasów Olivera jego rodzina straciła już dawny prestiż i pozycję, którą miała w XVI wieku, utrzymując jedynie status średniej szlachty. Przyczynił się do tego stryj Olivera, wnuk Ryszarda, noszący to samo imię: Oliver Cromwell. Prowadził on pańskie życie i wystawnie przyjmował króla Jakuba I Stuarta. W 1627 roku wyjechał z Huntingdon.
Oliver Cromwell młodszy był niezwykle radykalnym purytaninem o głębokiej religijności. Pomiędzy 1627 a 1640 roku przeżył podobno iluminację, słyszał głos Boży i miał widzenia, poprzez które Bóg pomógł mu, jak twierdził, wybrać właściwą drogę.
W 1620 roku wyjechał do Londynu, gdzie zyskał doświadczenie prawnicze, a dzięki swej gorliwości protestanckiej i zdolnościom oratorskim - mocną pozycję wśród sąsiadów.
W 1628 roku został wybrany po raz pierwszy na reprezentanta hrabstwa Huntingdon do Izby Gmin. W wyniku rychłego rozwiązania parlamentu przez króla Karola I nie miał możliwości większego wykazania się. Wygłosił tylko jedną mowę, przeciwko biskupowi Richardowi Neile'owi.
Nie wyróżnił się również niczym specjalnym podczas jedenastoletniej tyranii, oprócz odrzucenia w 1631 roku tytułu rycerskiego. Poza tym biernie przypatrywał się sytuacji w kraju i poczynaniom monarchy, rozważając co najwyżej wyjazd do Ameryki. Jego zajęciami były przede wszystkim hodowla koni, polowania, lektura dzieł purytańskich i poznawanie tajników strategii i techniki wojennej Gustawa Adolfa, bohatera protestantów. Zwłaszcza to ostatnie miało mieć decydujące znaczenie w czekających Anglię, Szkocję i Irlandię ciężkich chwilach.
Po zwołaniu 13 kwietnia 1640 roku parlamentu, który przeszedł do historii pod nazwą Krótkiego, Cromwell został kolejny raz wybrany jako poseł do Izby Gmin. Tym razem reprezentował okręg Cambridge. Ponowne zwołanie parlamentu 5 listopada 1640 roku, nazwany Długim Parlamentem, nie niosło za sobą zmian personalnych, przez co Oliver Cromwell zasiadł również w nim, reprezentując ten sam okręg wyborczy. Dał się tam poznać jako doskonały mówca i sprawny polityk. Wyrażał głośno to, co mówili wszyscy. Zjednało mu to sympatie i poparcie. Startował praktycznie jako szlachetka znikąd, zaś po kilku miesiącach był powszechnie szanowany i mający ugruntowaną, choć jeszcze nie silną pozycję. Nie można przy tym pominąć jego zażyłości z Johnem Hampdenem i znajomości z Johnem Pymem.
Po wypowiedzeniu wojny Parlamentowi przez Karola I 22 sierpnia 1642 roku pod Nottingham i mobilizacji sił tego pierwszego, Cromwell stanął pod jego sztandarami. Początkowo miał pod sobą zaledwie 60 kawalerzystów z własnego hrabstwa. Jako pierwszy otwarcie mówił o złym przygotowaniu wojsk przedstawicielstwa stanowego Anglii, głośno wytykał mu błędy, choć czynił to z troską i pokorą, a nie z wyniosłością i pychą. Już w sierpniu mówił o ludziach "oddanych sprawie", którzy "bali się Boga i mieli sumienie". Cromwell rozumiał, że rzemieślnicy, wieśniacy i kupcy, nigdy nie uczestniczący w żadnych potyczkach z wyjątkiem ulicznych burd, nie mogą stawić czoła świetnie wyszkolonym i walczącym o własną pozycję szlachcicom, świetnie dowodzonym m.in. przez księcia Ruperta. Parlament potrzebował karnych fanatyków, których mógłby przeciwstawić zdeterminowanym rojalistom, a Cromwell umiał ich przyciągnąć. Pierwszy i główny pobór odbył się z terenów tzw. Asocjacji Wschodniej (zjednoczenie 6 hrabstw dla wspólnej ochrony swoich interesów). Zapewnił wodzowi zarówno ludzi, jak i pieniądze.
W początku 1643 roku został pułkownikiem; w zasadzie jego pułk był podwójny, gdyż liczył 2.000 ludzi. Do kwietnia zwerbował 12 tys. ochotników. Jego oddziały były silnie zdemokratyzowane, zgodnie z duchem purytanizmu, o awansie decydowały zasługi i przydatność do służby danego kandydata, a nie pochodzenie, zrywał więc z feudalnymi tradycjami.
Podczas wojny w latach 1642-1645, mimo że naczelnym dowódcą jego sił był hrabia Manchester, a później sir Thomas Fairfax, Cromwell odniósł liczne zwycięstwa m.in. 13 maja 1644 roku pod Graham, 28 lipca 1644 roku pod Gainsborough, 11 października 1644 roku pod Winceby, 2 lipca 1644 roku pod Marston Moor (po tej bitwie książę Rupert nazwał kawalerię Cromwella zaszczytnym mianem "żelaznych boków"). To starcie było definitywnym początkiem końca Karola I. Ostatnia bitwa wojny domowej rozegrała się 14 czerwca 1645 roku roku pod Naseby i zakończyła się ostatecznym zwycięstwem Parlamentu.
W tym czasie jednak sam parlament zajmował się głównie sporami religijnymi. Ścierały się w nim dwie frakcje: prezbiterian i independentów; podstawową różnicą między nimi był spór o niezależność Kościoła od władz świeckich, jego demokratyzację i zniesienie hierarchii kościelnej. Było to piętno, jakie odcisnęły na społeczeństwie tzw. wojny biskupie z lat 1639 i 1640. Oprócz tego parlamentarzyści zastanawiali się nad sposobem pozbycia się armii i jej głównych przywódców, przede wszystkim Cromwella, którzy spełnili już swe zadanie i stali się niewygodni. Zwycięstwo w tych sporach zdobył bardziej umiarkowany odłam purytanów - prezbiterianie - którzy zażądali złożenia przez oficerów ich wyznania wiary. Między innymi w wyniku tych poczynań parlamentu oraz próby jego ugody z pokonanym, a wciąż siejącym intrygi Karolem I, Oliver Cromwell 6 września 1647 roku zajął Londyn.
Cromwell uważał, iż machina rewolucji za bardzo się rozpędziła, pociągnęła za sobą zmiany społeczne, gospodarcze, ustrojowe, religijne i nie można już było jej zatrzymać poprzez próbę przywrócenia starego porządku. Do tego jednak usilnie dążył Parlament, wciąż częściowo wspierając Stuarta. Po zorientowaniu się w intrygach króla (którego Cromwell do końca 1648 roku wciąż poważał, szanował, a nawet chronił) oraz nie mogąc znieść uporu przedstawicielstwa stanowego, Cromwell 6 grudnia 1648 roku zmniejszył liczebność parlamentu z około 193 do posłusznych mu 50 osób, poprzez usunięcie reprezentacji prezbiterian. Od tego czasu parlament znany był pod nazwą Kadłubowego. Jego postępowanie stało się bardziej radykalne. Musiał także rozwiązać wszystkie problemy związane z biedą i ruiną kraju wynikającą z wojny domowej, problemy religijne i niezadowolenie armii. Dodatkowo w 1648 roku rojaliści wywołali powstanie w południowej Walii, szybko jednak stłumione. Udało im się jednak uzyskać poparcie Szkotów, którzy najechali na Anglię. Cromwell stawił im czoło i w dniach 17-19 sierpnia 1648 roku pokonał ich w swojej pierwszej samodzielnej bitwie pod Preston.
Cromwell zdecydował się również ostatecznie zakończyć swoje problemy z królem. Jednym z kroków do tego prowadzących, równoznacznym ze spaleniem za sobą mostów, było powołanie Najwyższego Trybunału Sądowego i postawienie przed nim króla, który miał być wspólnym wrogiem wszystkich i przyczyną wszelkich nieszczęść kraju. 30 stycznia 1649 roku Karol I Stuart, zachowując godność oraz majestat monarchy i człowieka, został publicznie ścięty. Domniemanym komentarzem Cromwella na to miały być słowa "smutna konieczność". Oznaczało to także obalenie angielskiej monarchii i ogłoszenie w Anglii republiki (19 maja 1649 roku).
Kolejnym zadaniem Cromwella było "przywrócenie porządku" w Irlandii. Ta w większości katolicka wyspa pozostawała wierna Domowi Stuartów. Cromwell przybył na wyspę w sierpniu 1649 roku i pozostawał tam przez 9 miesięcy. 15 sierpnia przypłynął do Dublina. Następnie zajął porty Drogheda i Wexford. W każdym z tych miast Armia Nowego Wzoru dokonała masakry mieszkańców (3.500 w Drogheda i 2000 w Wexford). Wydarzenia te zapadły w pamięć Irlandczyków, a nazwisko Cromwella wciąż jest na wyspie wymawiane z nienawiścią. Po upadku Wexfordu (październik 1649 roku), Cromwell wysłał część swojej armii do Ulsteru, sam zaś przystąpił do oblężenia Waterford, Kilkenny i Clonmel na południowym wschodzie Irlandii. Przy oblężeniu pierwszego i ostatniego z tych miast doznał jednak porażki. Udało mu się jednak przeciągnąć na stronę Parlamentu protestanckich rojalistów. 26 maja 1650 roku opuścił Irlandię, gdyż doszły go wieści, że syn Karola I, Karol II Stuart, został ogłoszony królem w Szkocji i szykuje się do najazdu na Anglię.
Kampania w Szkocji była błyskawiczna. Latem 1650 roku Cromwell ruszył na północ i 3 września rozbił szkockie wojska pod Dunbar. W 1651 roku Karol II i jego szkoccy sojusznicy próbowali zaatakować Anglię pod nieobecność Cromwella. Oliver ruszył na południe, doścignął rojalistów i 3 września zadał im ostateczną klęskę pod Worcester. Karol II ukrywał się jeszcze przez pewien czas, po czym uciekł do Francji. W Szkocji jeszcze kilka razy wybuchały rojalistyczne powstania (największe w latach 1653-1655).
Między innymi dzięki Cromwellowi zostały uchwalone 9 października 1651 roku "akty nawigacyjne", ustawy kluczowe dla budowy merkantylizmu w Anglii.
Postępująca niewydolność Parlamentu Kadłubowego i zastój reform spowodowały zamach stanu 20 kwietnia 1653 roku. Cromwell powołał wtedy tzw. Mały Parlament, który jednak szybko upadł, nie spełniając praktycznie żadnej funkcji. Cromwell postanowił wówczas rządzić samodzielnie. 16 grudnia 1653 roku proklamował konstytucję pod nazwą "Instrument Rządzenia", która dawała mu pełnię władzy i przyjął tytuł lorda protektora Anglii, Szkocji i Irlandii.
W czasie swego protektoratu Oliver Cromwell wprowadził wiele reform, m.in. rewizję parlamentu, cenzus majątkowy do zasiadania w nim, zlikwidował i uporządkował w dużej części tzw. "zgniłe miasteczka", zawarł pokój z Portugalią i Holandią (po wygranej I wojnie angielsko-holenderskiej, która wybuchła z powodu Aktów Nawigacyjnych) oraz sojusz ze Szwecją. Zaprowadził tolerancję wyznaniową (pozwolił wrócić do Anglii Żydom, których wygnał król Edward I w XIII wieku), zapewnił ład wewnętrzny dzięki powołaniu policji. W 1656 roku zwołał ostatni parlament protektoratu, w którym sam nie mógł jednak odnaleźć właściwego sobie stronnictwa, a przedstawiciele stanów angielskich - zaprzestać sporów między sobą i w pełni zaufać lordowi protektorowi. Mimo to w 1657 roku parlament zaoferował Cromwellowi tytuł królewski w zamian za ograniczenie własnej władzy na rzecz parlamentu. Oznaczałoby to jednak zdegradowanie również roli oficerów, którzy w żaden sposób nie chcieli się na to zgodzić. Ostatecznie poprzestano na nieznacznym powiększeniu kompetencji urzędu protektoratu, zamieniając go w stanowisko dziedziczne. Miało to na celu w przyszłości złamanie zbyt silnej pozycji dyktatury armii. Na to nie starczyło mu już jednak czasu.
Oliver Cromwell był niechętny Polsce ze względu na jej katolicyzm i ustrój demokracji szlacheckiej; w związku z tym wzywał i namawiał protestanckiego króla Szwecji Karola X Gustawa by utrącił róg (Polskę) na głowie bestii (Kościoła katolickiego) - przyczynił się do w ten sposób do najazdu szwedzkiego na Rzeczpospolitą w 1655 roku, zwany potopem szwedzkim.
3 września 1658 roku, w rocznice zwycięstw pod Dunbar i Worcester, Oliver Cromwell, lord protektor Anglii, Szkocji i Irlandii zmarł. Przedwcześnie postarzały, być może otruty, miał wyrzec słowa: "Dzieło moje skończone". Rzeczywiście, utrwalił wszystkie zdobycze wielkiej rewolucji burżuazyjnej, zmieniając na stałe oblicze Anglii, która właściwie jemu zawdzięczała swoją pozycję jednego z najważniejszych mocarstw świata w XVII wieku.
Po restauracji Stuartów w kwietniu 1660 roku ciało lorda protektora zostało 30 stycznia 1661 roku wywleczone z grobu, publicznie powieszone, pozbawione czci i zakopane w przypadkowym miejscu na terenie Londynu. Do dzisiaj ciało Olivera Cromwella spoczywa w nieznanym miejscu.
W 1620 roku poślubił Elizabeth Bouchier, córkę kupca Jamesa Bouchiera, z którą miał z ośmioro dzieci:
Robert Cromwell (zmarł w 1639 roku),
Oliver Cromwell (zmarł w 1644 roku),
Bridget Cromwell (zmarła w 1681 roku), żona C. Fleetwooda i Henry'ego Iretona,
Richard Cromwell (zmarł 12 lipca 1712 roku), lord protektor Anglii i Szkocji,
Henry Cromwell (zmarł 23 marca 1674 roku), Lord Namiestnik Irlandii,
Elizabeth Cromwell (zmarła w 1658 roku), żona J. Claypole'a,
Mary Cromwell (zmarła 14 marca 1712 roku), żona Thomasa Belasyse'a, I hrabiego Fauconberg,
Frances Cromwell (zmarła w 1720 roku), żona R. Richa i sir Johna Russella, IV baroneta.
Żródła:
Oliver Cromwell w "WikipediA"
Oliver Cromwell w "Geneall" tłumaczenie: Bogdan Pietrzyk
Oliver Cromwell w "Geni" tłumaczenie: Bogdan Pietrzyk